Utrata wartości aktywów według regulacji krajowych

Celem każdego przedsiębiorstwa jest generowanie zysków dla swoich właścicieli, dlatego też inwestują oni swoje środki. Dokonując analizy, czy taka inwestycja jest opłacalna, zazwyczaj biorą pod uwagę średnią stopę zwrotu z kapitału na rynku oraz w danej branży. Podejście tego typu można zaobserwować przy wyliczaniu NPV (ang. net present value – wartość zaktualizowana netto) w którym spodziewane przepływy pieniężne z kolejnych okresów są dyskontowane o wybraną stopę, za którą tak naprawdę powinna być stosowana średnia stopa zwrotu na rynku lub w branży.

W takim przypadku ujemny wskaźnik NPV wskazuje na ogólną nieopłacalność przedsięwzięcia z uwagi na to, że inne projekty mogą przynieść wyższą stopę zwrotu. Gdyby stopa zwrotu w spółce okazała się być trwale niższa niż ogólna stopa zwrotu, decyzja inwestorów mogłaby być inna. Inwestorzy mogliby być skłonni do zaangażowania się w projekt jedynie pod warunkiem spadku koniecznych nakładów. Tym samym, ponieważ nakłady te zostały już poniesione w wyższej wartości (wartości historycznej) należałoby rozważyć, czy nie wystąpiła utrata wartości majątku spółki. Kwestie te poruszane są dość szeroko w Krajowym Standardzie Rachunkowości nr 4 (dalej zwanym KSR 4).

Konieczność rozpoznawania utraty wartości

Zgodnie z art. 28 ust. 7 ustawy o rachunkowości za trwałą utratę wartości należy rozumieć taką sytuację, w której istnieje duże prawdopodobieństwo, że dany składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości spodziewanych korzyści ekonomicznych. Taka sytuacja powoduje konieczność utworzenia odpisu aktualizującego do wysokości uzasadnionej przewidywanymi korzyściami. Kwestia ta omawiana jest także w KSR 4 w punkcie 1.5, zgodnie z którym w takim przypadku, gdy wartość składnika aktywów jest wyższa od przewidywanych korzyści, które on przyniesie, należy utworzyć odpis aktualizacyjny. Maksymalną kwotą odpisu jest wartość składnika aktywów ujęta w księgach. Z uwagi na to, że wartość składnika w księgach generalnie jest podana, podstawową trudnością jest oszacowanie wartości przyszłych korzyści ekonomicznych, co w zależności od stopnia złożoności może być procedurą czasochłonną i kosztowną. Z uwagi na to, KSR 4 koncentruje się głównie na metodologii określania korzyści ekonomicznych.

Zgodnie z punktem 2.2 KSR 4 przez korzyści ekonomiczne należy rozumieć tkwiące w danym składniku aktywów, indywidualnie lub w powiązaniu z innymi aktywami, możliwości co do przynoszenia spółce przyszłych wpływów pieniężnych lub ograniczenia przyszłych wydatków z uwagi na powstawanie za jego pomocą produktów, a także przyszłych wpływów pieniężnych z uwagi na możliwość zamiany tego składnika na środki pieniężne lub inne aktywa, ale zawsze z perspektywą wpływów pieniężnych. Przez korzyści można także rozumieć możliwość wykorzystania składnika aktywów do uregulowania zobowiązań przedsiębiorstwa.

W standardzie krajowym rozróżnia się ustalanie utraty wartości jako swoisty proces, składający się z poniższych etapów:

• ustalenie, czy nie występują przesłanki utraty wartości,
• podział aktywów na te, które generują korzyści ekonomiczne pojedynczo,
• ustalenie, czy nastąpiła utrata wartości aktywów wypracowujących korzyści pojedynczo,
• podział aktywów na te, które wypracowują korzyści grupowo,
• ustalenie, czy nastąpiła utrata wartości tych aktywów,
• ewentualne utworzenie odpisu aktualizującego do wysokości możliwych do uzyskania korzyści ekonomicznych.

W standardzie zwraca się także uwagę na to, że w przypadku zaistnienia przesłanek utraty wartości rozpoczęcie dalszej procedury wymaga udokumentowania przeprowadzonych szacunków i wyliczeń oraz dokonania odpowiednich ujawnień w sprawozdaniu finansowym.

Analiza przesłanek utraty wartości

W KSR 4 wymaga się, aby analiza przesłanek utraty wartości była przeprowadzana rokrocznie. W standardzie wymienia się szereg kwestii, które należy rozważyć – czy jeżeli nie wystąpiły, to mogą obniżyć wartość przewidywanych przez przedsiębiorstwo korzyści z danego składnika aktywów. Kategorie te są generalnie dzielone na dwie grupy:

• przesłanki zewnętrzne,
• przesłanki wewnętrzne.

Przesłanki zewnętrzne to np.: spadek cen rynkowych, zmiana rozkładu przepływów pieniężnych, wzrost kosztów produkcji lub wzrost rynkowych stóp procentowych. Za przesłanki wewnętrzne należy przykładowo rozumieć fizyczne uszkodzenie składnika aktywów, plany spółki co do restrukturyzacji lub zmiany profilu wykorzystywania składnika aktywów w swojej działalności bądź pojawiające się dowody, że podobne aktywa w przeszłości nie przyniosły spodziewanych korzyści ekonomicznych.

W przypadku ustalenia, że jakakolwiek podana w standardzie przesłanka może w istotny sposób wpływać ujemnie na jego wartość, konieczne jest rozpoczęcie dalszych kroków procedury rozpoznania ewentualnej utraty wartości. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że rozpoznanie tych przesłanek nie oznacza automatycznego odpisu, ponieważ nawet pomimo niekorzystnych zmian ich oddziaływanie na przyszłe wpływy może być na tyle niewielkie, że nadal wartość aktywów jest od nich niższa, a tym samym nie ma podstaw do odpisu.

Identyfikacja aktywów generujących przychody samodzielnie i grupowo

Po ustaleniu, że wystąpiły wcześniej rozważane przesłanki, przedsiębiorstwo powinno zidentyfikować, na które aktywa lub grupy aktywów mogą one wpływać negatywnie. Standard krajowy w pierwszej kolejności nakazuje zidentyfikować wszelkie aktywa wypracowujące korzyści samodzielnie. Wymaga to znajomości specyfiki spółki i sposobu wykorzystania jej majątku. W standardzie zezwala się na traktowanie grup aktywów, które mają bardzo zbliżony charakter i sposób wykorzystania jako jeden samodzielnie wypracowujący korzyści składnik aktywów.

Przykładem takiej sytuacji mogą być instrumenty finansowe jednej emisji od konkretnego emitenta lub także jednorodne rodzajowo środki trwałe, takie jak elektrownie wiatrowe. Jeżeli spółka zidentyfikuje pasywa, które są nierozłącznie związane z korzyściami generowanymi przez dany składnik aktywów, spółka przyporządkowuje ten składnik pasywów do danego składnika aktywów. Przykładem są dotacje do środków trwałych, które są następnie rozliczane w czasie równomiernie do ich amortyzacji. W sytuacji, w której zachodzi wątpliwość, czy dany składnik aktywów generuje korzyści samodzielnie czy w grupie, należy uznać, że generuje w grupie.

Ustalanie aktywów generujących korzyści grupowe jest bardziej skomplikowane niż w tych generujących korzyści pojedynczo. Zgodnie z rozdziałem 7 KSR 4 składa się ono z szeregu etapów:

• ustalenie ośrodka wypracowującego korzyści ekonomiczne,
• ustalenie aktywów wspólnych,
• ustalenie wartości firmy lub ujemnej wartości firmy przypadającej na ośrodek,
• ustalenie skorygowanych aktywów wypracowujących zyski,
• ustalenie grupowego obiektu utraty wartości.

W standardzie zwraca się uwagę na to, że raz przyporządkowany składnik aktywów do danego zbioru powinien być w nim ujęty w sposób niezmienny, o ile nie zmienił się sposób jego wykorzystania w przedsiębiorstwie.

Przez ośrodek wypracowujący korzyści należy rozumieć najmniejszy możliwy do wyodrębnienia zespół aktywów, który w sposób niezależny od innych jest w stanie generować korzyści ekonomiczne. W przypadku takiej sytuacji, w której ośrodek świadczy usługi/produkty na potrzeby wewnętrzne, warunkiem rozpoznania go za ośrodek wypracowujący korzyści jest istnienie aktywnego rynku na produkty lub usługi generowane przez te aktywa. W czasie wyodrębniania ośrodków pomocny będzie sposób nadzorowania efektów gospodarowania w spółce lub sposób podejmowania decyzji o kontynuacji działalności w danym obszarze. Zgodnie z KSR 4 nic nie stoi na przeszkodzie w identyfikacji kilku ośrodków, dla których konieczne jest przeprowadzenie procedury utraty wartości.

Nie wszystkie aktywa spółka może bezpośrednio przydzielić do jakiegoś ośrodka wypracowującego korzyści. Aktywa takie nazwane zostały aktywami wspólnymi i rozumie się przez nie takie aktywa, które służą w różnym stopniu kilku ośrodkom, a indywidualne ustalenie generowanych przez nie korzyści ekonomicznych możliwe jest tylko w sytuacji ich zbycia. Aktywa wspólne powinny być przyporządkowane na zasadzie profesjonalnego osądu, w sposób ułamkowy do odpowiednich ośrodków, których dotyczą. Z uwagi na to niezbędne może być ustalenie także tych ośrodków wypracowujących korzyści, dla których nie występuje konieczność ustalenia utraty wartości. Podstawą podziału mogą być takie czynniki jak powierzchnia wykorzystywana przez poszczególne ośrodki, czas pracy pracowników wykonujących zlecenia lub inne spójne wewnętrznie przesłanki.

W przypadku występowania w spółce dodatniej lub ujemnej wartości firmy, spółka powinna również przyporządkować ją odpowiednim ośrodkom, z którymi pierwotnie była związana. Przykładowo jeżeli z uwagi na połączenie spółka pozyskała dwa nowe ośrodki wypracowujące korzyści i w związku z połączeniem powstała wartość firmy, to spółka powinna w uzasadnionych częściach przyporządkować ją do tych ośrodków, np. na podstawie wysokości aktywów lub bardziej szczegółowych analiz, jeżeli takie istnieją. W KSR 4 w punkcie 7.13 zwraca się uwagę na to, że jeżeli część aktywów została zbyta po takim połączeniu, wartość firmy przypadająca na ośrodek, z którego pochodziły te aktywa, należy przypisać jedynie w takiej proporcji, w jakiej pozostałe aktywa stanowią w pierwotnym ośrodku.

Dodatkowo, do ośrodków wypracowujących zyski należy także przyporządkować wszystkie pasywa, które są bezpośrednio związane z generowanymi przez nie korzyściami ekonomicznymi, analogicznie jak dla aktywów generujących korzyści pojedynczo. Ośrodki wypracowujące korzyści skorygowane o ich udział w aktywach wspólnych, wartości firmy i skorygowane o związane z nimi pasywa nazywane są w KSR 4 grupowym obiektem utraty wartości. Wartość grupowych obiektów jest w dalszych krokach procedury punktem odniesienia do stwierdzenia czy generowane przez nie korzyści ekonomiczne są od niej wyższe czy nie, a tym samym, czy nastąpiła utrata wartości.

Ustalenie odpisu aktualizującego dla aktywów generujących korzyści pojedynczo

Podstawową kwestią na tym etapie jest ustalenie wartości przyszłych korzyści ekonomicznych, które będą wyznacznikiem, czy wystąpiła utrata wartości, a jeżeli tak, to w jakiej wysokości. Jak już zostało wspomniane, wartość składnika aktywów nie może przekraczać wysokości korzyści, które on przyniesie spółce, a tym samym na tym etapie ustalana będzie faktyczna wartość danego składnika aktywów, która powinna widnieć w sprawozdaniu finansowym.

W KSR 4 omawiane są sposoby ustalania tej wartości w podziale na poszczególne możliwe grupy aktywów, takie jak wyceniane w wartości godziwej, rzeczowe aktywa trwałe, zapasy itp. Podstawowa kwestią jest jednak zrozumienie sposobu generowania korzyści przez dany składnik aktywów. W KSR 4 zakłada się także konieczność zdyskontowania tych korzyści tak, aby jako wartość bieżąca wykazywana była wartość PV danego składnika aktywów.

W poniższej tabeli przedstawiono przykłady aktywów i sposoby przeprowadzenia testu na utratę wartości.

Tak ustaloną wartość należy porównać z aktualną wartością (netto) danego składnika aktywów. Jeżeli jest ona niższa, odpis aktualizacyjny jest zasadny. Odpisu należy dokonać w kapitał lub wynik finansowy, w zależności od charakteru i metody wyceny danego składnika.

Ustalenie odpisu aktualizującego dla aktywów generujących korzyści grupowo

Zgodnie ze standardem w przypadku składników generujących korzyści grupowo pod uwagę należy zawsze wziąć wartość użytkową danej grupy aktywów oraz ich wartość handlową.
Przez wartość użytkową w KSR 4 rozumie się zdolność danej grupy do generowania dodatnich przepływów pieniężnych. Podobnie jak w przypadku składników generujących korzyści pojedynczo, przepływy te należy zdyskontować stosowną stopą, która może przybrać postać średnioważonego kosztu kapitału w spółce, krańcowej stopy kredytu lub inaczej ustalonej stopy procentowej.

Przy ustalaniu przyszłych przepływów należy wziąć pod uwagę takie czynniki, jak:

• oczekiwania co do zmiany rozkładu i wielkości przepływów pieniężnych,
• wartość pieniądza w czasie i oczekiwania co do zmian stóp dyskontowych,
• charakterystyczne cechy danego zespołu aktywów, które mogą wpływać na zmianę przepływów pieniężnych,
• inne kwestie.

W standardzie zwraca się szczególną uwagę na konieczność zadbania o wartość danych wejściowych do analizy, co można uzyskać poprzez stosowania danych zewnętrznych w zakresie oczekiwań co do zmiany warunków gospodarczych w przyszłości. W KSR 4 wymaga się, by jako przepływy pieniężne uwzględnić nie tylko wartość wpływów generowanych przez dany zespół aktywów, ale także wszelkie związane z nim wydatki, a także kwotę środków, która możliwa jest do uzyskania ze sprzedaży tych aktywów po zakończeniu okresu ich używania (wartość rezydualną). Kwestią problematyczną jest także sytuacja, w której składniki generują przepływy w walucie obcej. Zgodnie z punktem 8.2.28 KSR 4 w takiej sytuacji należy zdyskontować te przepływy wg stopy procentowej odpowiedniej dla tej waluty obcej i dopiero wartość zdyskontowaną przeliczyć na walutę krajową wg średniego kursu NBP na dzień wyceny (dzień bilansowy).

Przez wartość handlową należy rozumieć sumę, jaką spółka może uzyskać ze zbycia tego zespołu aktywów, już teraz pomniejszoną o wszelkie koszty związane z doprowadzeniem do ich sprzedaży. W celu ustalenia tej wartości niezbędna jest analiza transakcji rynkowych lub wycena biegłego rzeczoznawcy. W czasie prostej analizy transakcji an rynku należy wzorować się na wartości uzyskiwanej ze sprzedaży porównywalnych grup aktywów. Wartości handlowej nie należy jednak pomniejszać o koszty związane z rozwiązaniem stosunku pracy z pracownikami oraz o późniejsze koszty reorganizacji zakładu.

Jako wartość korzyści ekonomicznych należy rozumieć wyższą wartość pomiędzy wartością użytkową i wartością handlową. Jeżeli wartość korzyści ekonomicznych jest mniejsza niż wartość grupowego obiektu utraty wartości, to należy wtedy rozpoznać utratę wartości. Z uwagi na to, że na grupowy obiekt składa się szereg poszczególnych składników aktywów, całkowitą wartość odpisu należy przyporządkować do poszczególnych składników w oparciu o udział ich wartości w całkowitej wartości netto grupowego obiektu.

Sytuacja wygląda jednak inaczej w przypadku, kiedy w skład grupowego obiektu wchodzi wartość firmy. Jest ona bowiem obciążana w pierwszej kolejności wysokością odpisu (co jest ujmowane w pozostałych kosztach operacyjnych) a dopiero nadwyżka odpisu ponad wartość firmy jest rozliczana proporcjonalnie pomiędzy poszczególne składniki aktywów. W KSR 4 stwierdza się dodatkowo, że wartość żadnego pojedynczego składnika w grupowym obiekcie nie może być jednak niższa od wartości handlowej tego pojedynczego składnika. Wymaga to więc, o ile to możliwe, ustalenia wartości handlowej także poszczególnych składników.
Nadwyżkę udziału danego składnika w odpisie nad możliwym do przyporządkowania odpisem (do wartości handlowej) rozlicza się proporcjonalnie na pozostałe aktywa wchodzące w skład obiektu. Jak widać procedura nie jest łatwa, jednakże pozwala ona w sposób wiarygodny ustalić rzeczywistą wartość aktywów i kwotę odpisu.

Autor jest ekspertem w Dziale Rewizji Finansowej BDO Sp. z o.o.