Paliwa i energetyka. Gazowe przedmurze Europy?

Wschodnia część Morza Śródziemnego staje się ringiem starcia politycznego i biznesowego wagi superciężkiej . Elementem układanki w grze na styku Europy Południowo-Wschodniej i Bliskiego Wschodu jest też planowana gazowa nitka wiodąca od Bałtyku po Adriatyk będąca rdzeniem projektu Trójmorza, którym jesteśmy żywotnie zainteresowani

EastMed będzie najdłuższym gazociągiem morskim ma świecie, jego długość wyniesie bowiem ok. 1900 km. Będzie biegł głównie przez wody międzynarodowe

Gazowy sojusz Turcji i Rosji nie ma doraźnego, taktycznego charakteru. Polityczne, gospodarcze i wojskowe partnerstwo turecko-rosyjskie pogłębia się i zwiększa zagrożenie dla Europy od południa

Bałkany nie od dziś są nazywane miękkim podbrzuszem Europy. Dziś ten zwrot nabiera nowego wymiaru – energetycznego. Przedstawmy podmioty biorące udział w rozkręcającej się rozgrywce, dotyczącej nie tylko przesyłu gazu, ale i dostępu do potężnych źródeł tego surowca, która może zmienić energetyczną mapę całego kontynentu. Pierwsi to Rosja i Turcja z działającymi dwoma liniami Turkish Stream o łącznej przepustowości 31,5 mld m sześc rocznie. Następna grupa to Izrael, Grecja, Egipt i Cypr z bliską perspektywą gazociągu Eastmed o przepustowość na początek 10 mld m sześc. rocznie – tylko z pozoru słabszy gracz z niewielkim potencjałem w stosunku do pierwszego, bo mają polityczne wsparcie Stanów Zjednoczonych, a od strony technicznej i zasobów do jej potencjał trzeba doliczyć uruchomiony gazociąg TAP (10 mld m sześc. gazu) oraz gazociągi z greckich terminali pływających w Revithoussa ( 7,0 mld m sześc) i Aleksandropolis (od 2022 r. 8,3 mld m sześc.). Po zsumowaniu „grupa Eastmed” może docelowo dostarczyć znacznie więcej gazu niż Rosjanie z Turkami.

Polska musi uważnie obserwować rozwój wydarzeń nie tylko z racji strategicznej wagi tematu dostaw gazu w Europie. Możemy być też aktywnym uczestnikiem gry. Pytanie, czy elementem środziemnomorskiej układanki energetycznej nie stanie się planowany gazowy korytarz Północ - Południe, zapowiadany jako jeden z fundamentów Trójmorza, niezależnie od tego, że kluczowy dla projektu chorwacki rynek gazu opanowany przez Gazprom, a tamtejszy terminal na wyspie Krk wciąż jest wizją przyszłości. Są przecież także kierunki alternatywne np. Morze Egejskie...

Amerykańska riposta

W początkach kwietnia 2019 r. w Kongresie Stanów Zjednoczonych rozpoczęły się prace na projektem ustawy Eastern Mediterranean Security and Energy Partnership Act (O partnerskiej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i energii we wschodnim regionie Morza Śródziemnego), w skrócie EastMed Act.

Co znamienne, mimo głębokich podziałów politycznych w USA, prace nad tą inicjatywą w obu izbach miały charakter ponadpartyjny; w Senacie wnieśli projekt republikanin Mark Rubio oraz demokrata Bob Menendez, prace nad projektem w Izbie Reprezentantów pilotowali republikanin Gus Bilirakis oraz demokraci Ted Deutsch i David Cicilline. Procedura w obu izbach przebiegła sprawnie i ustawa została przyjęta 20 grudnia i tego samego dnia podpisał ją prezydent Donald Trump. Ustawa dotyczy dwóch dziedzin: bezpieczeństwa militarnego i biznesu energetycznego (dostawy gazu ziemnego), a w swoim politycznym wymiarze ma eliminować zagrożenia wynikające z coraz bliższych więzi Ankary z Moskwą.

W USA, mimo głębokich różnic, zarówno demokraci, jak i republikanie zdają sobie bowiem sprawę, że nie można już polegać na Turcji jako najważniejszej siły stabilizującej region. Linia frontu cofnęła się na zachód i stanowią ją dziś Grecja, Cypr i Izrael. Turcja, cały czas bardzo ważny członek NATO, uparcie i konsekwentnie dąży do zmiany opcji geopolitycznej w kierunku Rosji. Choć prezydent Trump wydaje się wciąż wierzyć, że Erdogan wycofa się z tej opcji, to EastMed Act podpisał.

Z przebiegu spotkania prezydentów Turcji Recipa Erdogana z prezydentem Rosji Władimirem Putinem, które odbyło się 8 stycznia 2020 roku z okazji uroczystego otwarcia drugiej linii gazociągu Turkish Stream można wnioskować, że energetyczny sojusz Turcji i Rosji nie ma doraźnego, taktycznego charakteru. Polityczne, gospodarcze i wojskowe partnerstwo turecko-rosyjskie pogłębia się i zwiększa zagrożenie dla Europy od południa.

Erdogan mnoży roszczenia

Cyprowi i Grecji zagrażają tureckie roszczenia dotyczące nie tylko podmorskich złóż gazu i ropy znajdujących się obszarach morskich stref ekonomicznych obu państw. Ankara upomina się także o rewizję granic, w tym żąda przyłączenia kilkunastu greckich wysp na Morzu Egejskim, m.in. Lesbos i Samos, a nawet sugeruje, że jego apetyty obejmują Kretę. W styczniowych rozmowach z Erdoganem Putin miał potwierdzić, że terytorialne roszczenia Ankary mają podstawy. Dla Moskwy coraz ściślejsze zbliżenie z Ankarą ma kluczowe znaczenie. Po pierwsze pozwala na dostawy gazu ziemnego przez Turkish Stream i blokuje konkurencji dostęp do regionalnego rynku błękitnego surowca, czego twardo domagają się Amerykanie. Po drugie rozszerza możliwości eksportu broni, w tym przeciwlotniczych systemów rakietowych S-400 i samolotów Su-57 tzw. maszyn piątej generacji, będących rywalem amerykańskich F-22. A w związku z tym, po trzecie - zapewnia wykorzystywanie Turcji jako instrumentu do stopniowego rozbijania NATO. Nie chodzi przy tym o doprowadzenie do natychmiastowego wystąpienia Turcji z Sojuszu, raczej o nękający proces korozji spójności jego południowej flanki, co może dać Rosji pole manewru do rozszerzenia wpływów na cały basen Morza Śródziemnego i zablokowanie kluczowej dla Zachodu arterii komunikacyjnej przez Gibraltar i Kanał Sueski .

Najdłuższy gazociąg świecie

Ustawa EastMed Act ma też niebagatelny wymiar biznesowy, obejmujący obszar będący w sferze żywotnych interesów nie tylko Izraela, Grecji i Cypru, ale także Egiptu, Jordanii i Włoch. W latach 2009-2011 w Basenie Lewantyńskim Morza Śródziemnego odkryto trzy ogromne złoża gazu. Dwa należą do Izraela: Tamar, złoże szacowane na ponad 200 mld m sześc. i Lewiatan o wielkości szacowanej do 621 mld m sześc. Trzecie złoże nazwane Afrodyta leży w wyłącznej strefie ekonomicznej Cypru i ma około 127 mld m sześc. Przez kilka lat zainteresowanie złożami ograniczało się do prac badawczych i odwiertach na złożach Lewiatan i Tamar. Jednak rosyjska ekspansja dostaw gazu na południe Europy przez Turkish Stream spowodowała raptowne przespieszenie. Od 2017 r. budowa gazociągu nazwanego EastMed stała się dla USA pilną kwestią. W styczniu 2019 r. w Kairze spotkali się przedstawiciele Egiptu, Cypru, Grecji, Izraela, Włoch, Jordanii i Palestyny i podjęli decyzję o „stworzenia regionalnego rynku gazu w interesie swoich państw". Najważniejszą decyzją podjętą przez Forum jest projekt budowy gazociągu EastMed o długości 1900 km, co ma kosztować ponad 6 mld euro (7 mld dol.). Budowa ma być zakończona w 2025 r.

EastMed będzie najdłuższym gazociągiem morskim ma świecie, jego długość wyniesie bowiem ok. 1900 km. Będzie biegł głównie przez wody międzynarodowe, po dnie morskim od złóż izraelskich, następnie złóż Cypru do Grecji. Ma się składać z pięciu odcinków: od złóż izraelskich do Cypru (200 km), od Cypru do Krety (700 km), z Krety do Grecji – Peloponezu (400 km). Przez Peloponez zostać ma położona rura lądowa (600 km). Z Włochami EastMed połączy 300 km gazociągu Posejdon. Początkowo przepustowość EastMed wyniesie 10 mld m sześc. gazu rocznie, docelowo pierwsza nitka ma dostarczyć 20 mld m sześc. Przewidziana jest druga nitka o tej samej przepustowości.

Turcja, która została wykluczona z projektu EastMed, też nie zasypia gruszek w popiele. Od dwóch lat na obszarze cypryjskiej wyłącznej strefy ekonomicznej tureckie statki badawcze i poszukiwawcze prowadzą stałe poszukiwania węglowodorów. Od kwietnia 2017 roku na spornych według Ankary wodach Cypru przebywają dwa statki badawczo-wydobywcze: Yavuz (Okrutny) oraz Fatih (Zdobywca). Pracom podobno towarzyszą doradcy rosyjscy. Ankara jednocześnie blokuje działalność poszukiwawczą na wodach Cypru innym firmom, w tym amerykańskim grożąc interwencją swoich okrętów.

Po kolejnym spotkaniu państw uczestniczących w EastMed w marcu 2019 r. z udziałem sekretarza stanu USA Mika Pompeo, prace nad uruchomieniem gazociągu przybrały bardzo konkretny kształt, rozszerzając zasięg projektu o gazociąg TransAdriatycki (TAP), oraz budowę terminali LNG na wybrzeżu Morza Egejskiego. Razem z EastMed zapewnią nie tylko pełną dywersyfikację regionalnego zapotrzebowania na gaz, ale „pozwolą na dostawy do Europy Środkowej” ograniczając monopol Gazpromu.

Ustawa wprowadza rozwiązania dotyczące zawierania konkretnych umów o partnerstwie energetycznym między Stanami Zjednoczonymi a Izraelem, Grecją i Cyprem. M.in. przewiduje się „utworzenie wspólnego amerykańsko-wschodnio-śródziemnomorskiego centrum energetycznego w Stanach Zjednoczonych w celu wykorzystania doświadczenia, wiedzy i informacji geologicznej, inżynierskiej i handlowej wyższych uczelni oraz prywatnego sektora ropy i gazu”.

W Atenach 2 stycznia 2020 r. została podpisana trójstronna umowa rządowa Izraela, Grecji i Cypru w sprawie budowy gazociągu EastMed. Po umowie rządowej przygotowywana jest umowa handlowa i rozpoczęcie prac nad projektem. Niemal natychmiast po uroczystości w Atenach, na wniosek Erdogana, Ankara podpisała z rządem w Trypolisie umowę o wspólnej granicy morskiej, między Turcją i Libią. Umowa dzieli cały wschodni akwen Morza Śródziemnego między te dwa państwa. Taki ruch, sprzeczny z międzynarodowym prawem morskim, gdyby zaczął funkcjonować w praktyce. uniemożliwiłby realizację gazociągu EastMed. Piłka jest teraz po stronie Waszyngtonu. 7 stycznia w Waszyngtonie w rozmowie z premierem Grecji Kyriosem MItsotakisem prezydent Trump zapowiedział „odpowiednią interwencję”. Sekretarz stanu Mike Pompeo potwierdził plany „inicjatywy dyplomatycznej”, aby „osłabić napięcia wynikające z ostatnich tureckich działań podważających suwerenne prawa Grecji u wybrzeży Krety”.

Kreta i Cypr – militarne fortece

Część EastMed Act dotycząca spraw bezpieczeństwa militarnego jest rozbudowana nie mniej niż program energetyczny.

Na greckiej Krecie przewiduje rozbudowę bazy powietrzno-morskiej NATO w zatoce Suda, a także lotniczych baz sojuszu koło Aleksandropolis i Larissy. Środki finansowe na cele wojskowe dla Grecji są przewidziane także na szkolenia oraz na „cele przygotowawcze, aby Grecja szybko mogła wypełniać zobowiązania wobec NATO przeznaczając 20 proc. rocznego PKB na rozwój swojego przemysłu zbrojeniowego (FMF).

Amerykanie zaplanowali też pakiet działań wobec Cypru. Przede wszystkim władze Cypru muszą zamknąć swoje porty dla rosyjskiej floty. Ameryka zniesie embargo na dostawy broni i dofinansowanie szkolenia żołnierzy, organizowanie takich szkoleń (IMET).

Środki finansowe dla Cypru i Grecji są zapewnione w tegorocznym budżecie Departamentu Obrony. Jednocześnie ustawa blokuje możliwość przekazania Turcji zamówionych myśliwców piątej generacji F-35 oraz współudziału w ich produkcji. Ustawa zobowiązuje Sekretarzy Stanu, Obrony i Energii do przedstawiania systematycznych raportów o bezpieczeństwie militarnym i energetycznym w regionie oraz w Grecji, Izraelu i na Cyprze. Dotyczy to szczególnie Rosji i „innych państw”, czyli m.in Iranu.

EastMed Act zawiera kilkanaście „rozwiązań taktycznych”, ale niewątpliwie jako całość „przedstawia nową strategię geopolityczną” - ocenia Katerina Sokou, ekspert-senior Rady Atlantyckiej. Chodzi o wiele więcej niż o gaz: „Poprzez tę ustawę Stany Zjednoczone zobowiązują się do zaangażowania w oficjalne partnerstwo strategiczne z Izraelem, Grecją i Cyprem oraz do aktywnego i stałego współdziałania z tymi trzema państwami w dziedzinach: energii, bezpieczeństwa militarnego, bezpieczeństwa cybernetycznego i ochrony infrastruktury”, a „Stany Zjednoczone zobowiązują się do zachęcania sektora prywatnego do inwestowania w infrastrukturę energetyczną we wschodnim regionie Morza Śródziemnego”.

Jednak nie da się tego zrobić, gdy prezydent Erdogan chce podzielić ten obszar wyłącznie między Turcję i Libię, w której według mnożących się doniesień już operują „zielone ludziki”...

Teresa Wójcik, Gazeta Bankowa